11 listopada 1918 roku Polska, po 123 zaborów, odzyskała niepodległość o którą walczyły
całe pokolenia Polaków. Ten historyczny dzień stał się faktem na mocy rozejmu podpisanego
tego dnia przez Niemcy w Compiégne, kończącego I wojnę światową oraz przekazania w
Warszawie przez Radę Regencyjną władzy Józefowi Piłsudskiemu, późniejszemu
Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa.
Przede wszystkim jednak był to efekt ciągłych starań na arenie międzynarodowej w sprawie
polskiej, w której ostateczną rolę miały wydarzenia głównie z ostatnich czterech lat
poprzedzających to wiekopomne wydarzenie. Ale po kolei…
Okres niewoli
Gdy w 1795 roku nastąpił III rozbiór Polski i państwo polskie zostało podzielone przez trzech
zaborców – Rosję, Prusy i Austrię niemal natychmiast nastąpiły starania by ów ten stan
rzeczy jak najszybciej zmienić. Sytuacja na arenie międzynarodowej była jednak niemal
beznadziejna i najczęściej kończyła się walką „Za wolność Waszą i Naszą”. Polski żołnierz
walczył o upragnioną niepodległość, jednak stanu rzeczy nie zmieniły nawet dwa wielkie
powstania – zarówno Listopadowe (1830-1831), jak i Styczniowe (1863-1865). Wiosna
Ludów i wojna krymska akcentowały na arenie międzynarodowej polskie nadzieje, jednak w
tym kontekście zainteresowanie opinii „sprawą polską” już na początku XX wieku było, w
przededniu wybuchu I wojny światowej, niestety, znikome. Nadzieja pojawiła się jednak w
1914 roku. 28 czerwca tego roku zastrzelony został w Sarajewie arcyksiążę austriacki
Franciszek Ferdynand. W reakcji na to 28 lipca 1914 roku Austro-Węgry wypowiadają wojnę
Serbii i… rozpoczął się tzw. efekt domina. Porozumienia sojusznicze Rosji spowodowały
mobilizację jej wojsk przeciw Austro-Węgrom, na co odpowiedziały Niemcy wypowiadając
wojnę Rosji i następnie Francji. Tym samym zaborcy Polski stanęli po dwóch stronach
frontu.
Okres nadziei
Do roku 1916 sytuacja, mimo teoretycznych szans na późniejsze zmiany na arenie
międzynarodowej, nie stwarzała szans realnych na ten stan rzeczy. W grudniu tamtego roku
car Mikołaj II, zagraniem czysto propagandowym ogłosił zamiar stworzenia państwa
polskiego. Miało to jedynie na celu zachęcenie Polaków do walki z Niemcami, jednak
„sprawa polska” miała tym samym okazję pojawić się na arenie międzynarodowej.
4 czerwca we Francji utworzone są już pierwsze oddziały Wojska Polskiego, które miały
walczyć z Niemcami po stronie Ententy. W tym samym czasie zaczęło się formowanie
polskich jednostek w Austro-Węgrzech, jednak po odmowie złożenia przysięgi na wierność
cesarzowi Niemiec w lipcu 1917 roku, w tzw. Kryzysie przysięgowym zostają one
rozwiązane, a polscy żołnierze trafiają do obozów dla internowanych, więzień lub jak Józef
Piłsudski, najbardziej wpływowa osoba w Legionach Polskich, osadzony w twierdzy w
Magdeburgu, w której przebywał do listopada 1918 roku, co okaże się później niezwykle
symboliczne.
Niezwykle istotnym, jeśli nie przełomowym wydarzeniem w tzw. „sprawie polskiej” było
uwzględnienie 8 stycznia 1918 roku, w 14-punktowym programie pokojowym prezydenta
USA Woodrowa Wilsona, punktu 13-go, w którym założono konieczność przewrócenia
niepodległości państwu polskiemu. Do czego, nawiasem mówiąc, zachęcał już także premier
Wielkiej Brytanii David Lloyd George. Podpisanie rozejmu we wspomnianym Compiégne
sankcjonowało zatem ów stan rzeczy. Polska była niepodległa! To o co walczyły kolejne
pokolenia Polaków stało się faktem!
Na mocy tego konkretnego układu pokojowego na politycznej mapie Europy pojawiło się
kilka nowych państw. Oprócz Polski były to także Austria, Węgry (już jako oddzielne
podmioty państwowe), Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia, Czechosłowacja, tzw. SHS
(Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, później Jugosławia) oraz od 1922 roku ZSRR.
Odzyskanie państwowości
Sytuacja kraju w drugiej połowie 1918 roku była coraz bardziej napięta. Oczekiwany przez
wszystkich koniec wojny powodował walkę o władzę pomiędzy środowiskiem Komitetu
Narodowego Polskiego i Romanem Dmowskim oraz Radą regencyjną, wspieraną przez
Józefa Piłsudskiego.
16 października wraz z rozpadem Austro-Węgier swoją działalność nasiliły polskie
organizacje niepodległościowe. Już 19 października w Cieszynie działała Rada Narodowa
Księstwa Cieszyńskiego, pod przewodnictwem księdza Józefa Londzina, a 28 października
Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, kierowana przez Wincentego Witosa, przywódcę
PSL „Piast”, która dwa dni później formalnie przejęła władzę w Galicji. Z kolei w nocy z 6
na 7 listopada w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, z Ignacym
Daszyńskim na czele.
10 listopada natomiast, ok. godziny 7 rano specjalnym pociągiem z Berlina wrócił do
Warszawy zwolniony z twierdzy w Magdeburgu Józef Piłsudski, Komendant I Brygady
Legionów. Powitały go rzesze Polaków z księciem Zdzisławem Lubomirskim,
reprezentującym Radę Regencyjną, będącą wówczas tymczasową polką władzą państwową.
Po czym nastał pamiętny dla wszystkich Polaków 11 listopada. Wiadomość o formalnym
zakończeniu działań wojennych spowodowała podporządkowanie się Rady Regencyjnej i
powierzenie władzy wojskowej i naczelne dowództwo nad Polską Siłą Zbrojną Józefowi
Piłsudskiemu.
14 listopada Rada Regencyjna zdecydowała się na oddanie Józefowi Piłsudskiemu także
władzy cywilnej, ustanawiając urząd Naczelnika Państwa (Tymczasowym Naczelnikiem
Państwa Piłsudski stał się formalnie 22 listopada, na mocy dekretu o ustanowieniu
najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej do czasu zwołania Sejmu
Ustawodawczego), tym samym samorozwiązując się. Następnie Piłsudskiemu
podporządkował się Tymczasowy Rząd Ludowy Daszyńskiego i Rada Narodowa Śląska
Cieszyńskiego.
16 listopada Józef Piłsudski rozesłała do państw zachodnich telegram o powstaniu
niepodległej Polski, a 18 listopada po rozmowach z Ignacym Daszyńskim i ustąpieniu jego
tymczasowego rządu powstał formalnie pierwszy rząd II Rzeczypospolitej Polskiej, na
którego czele stanął Jędrzej Moraczewski.
Walka o granice
Na mocy zawartego w Wersalu 28 czerwca 1919 roku ostatecznego traktatu pokojowego
Polsce przyznane zostało Pomorze Gdańskie bez Gdańska i Wielkopolska. Na Górnym
Śląsku, Warmii i Mazurach odbyć się miały plebiscyty, natomiast Gdańsk zyskał status
wolnego miasta. Konferencja pokojowa uznała także polską administrację tymczasową nad
Galicją Wschodnią.
Odzyskanie państwowości było bez wątpienia historyczną chwila w dziejach Polski, jednak
walka, przede wszystkim zbrojna, o ustalenie granic trwała przez kilka kolejnych lat (m.in.
Powstanie Wielkopolskie, Wojna Polsko-Bolszewicka, wszystkie trzy Powstania Śląskie…) i
trwała aż do 15 marca 1923 roku, kiedy to ustalono ostateczny kształt wschodniej granicy
Polski.
Co ciekawe 11 listopada jako Święto Niepodległości obchodzone jest od 1937 roku, kiedy to
Sejm RP uznał to jako „rocznicę odzyskania przez naród polski niepodległego bytu
państwowego i jako dzień po wsze czasy związany z wielkim imieniem Józefa Piłsudskiego,
zwycięskiego wodza narodu w walkach o wolność ojczyzny”.
